Ebu Reyhan El-Biruni Kimdir? Yaşamı, Eserleri ve Keşifleri

Hastanemizin isim ve ilhâm kaynağı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni, 973-1048 yıllarında yaşamış bir hezârfen, yani birden çok bilimde uzmanlaşmış bilim insanıdır. Tarihte görülmüş en büyük bilim insanlarından biridir. Çağının ötesindeki çalışmaları nedeniyle UNESCO tarafından 'Evrensel Deha' olarak adlandırılmıştır. Hazırsanız gelin, bilim tarihine adını altın harflerle yazdıran Biruni'nin hayatına ve prensiplerine bir göz atalım.

Ebu Reyhan El-Biruni Kimdir?

Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni, astronomi, matematik, coğrafya, fizik, tıp, farmokoloji, tarih, dilbilim, teoloji gibi birçok alanda önemli çalışmalar yapmış bir bilim insanıdır. Toplamda 113 esere imza atan Biruni, dünyanın çevresini hesaplayan ilk bilim insanı olarak tarihe geçmiş, aynı zamanda modern eczacılığın temellerini atmıştır.

Biruni, 4 Eylül 973 tarihinde Harezm bölgesinin merkezi olan Kas'ta (günümüz Özbekistan'ı) dünyaya gelmiştir. Çocukluğu, Batı Harezm'in başkenti Kat şehrine bağlı bir köyde veya şehrin kenar mahallelerinde geçmiştir.

Doğum yeri, isminin önüne gelen "el-Biruni" lakabının da kaynağıdır. "Birun", Farsça'da "dışarıda" anlamına gelir ve el-Biruni'nin Kat şehrinin dış mahallelerinde doğmuş olmasına atıfta bulunur. Ailesi ve çocukluğu hakkında detaylı bilgi bulunmamakla birlikte, fakir bir ailede büyüdüğü düşünülmektedir. Küçük yaşta babasını kaybetmiş ve annesi tarafından yetiştirilmiştir.

Erken yaşlardan itibaren bilime ilgi duymuş ve dönemin önde gelen alimlerinden ders almıştır. İlk eğitimini Yunan bir bilginden almıştır. Daha sonra ilk hocası, Harezmli matematikçi ve gök bilimci Ebu Nasr Mansur olmuştur.

Mansur, Biruni'ye Öklid geometrisi ve Batlamyus astronomisini öğretmiştir. Ardından İbn-i Irak ve Abdussamed bin Hakîm gibi isimlerden de dersler almıştır. 17 yaşında ilk bilimsel çalışmalarına başlamış, güneşin yüksekliği ile şehrin boylamını hesaplamıştır.

Hayatı boyunca birçok farklı coğrafyada bulunmuş ve farklı kültürlerle etkileşim halinde olmuştur. Harezm'de başlayan bilimsel yolculuğu, siyasi karışıklıklar nedeniyle İran ve ardından Cürcan'a uzanmıştır. 1017 yılında Gazneli Mahmut, Harezm'i fethedince Gazne şehrine gitmiştir. Gazne, günümüzde Afganistan sınırları içerisinde bulunmaktadır.

Gaznelilerin himayesine girmeden önce Sanskritçe öğrenmiştir. Gaznelilerin himayesinde bilimsel çalışmalarına devam etmiş, Gazneli Mahmut'un Hindistan seferlerine katılmış ve burada Hint kültürü ve bilimi üzerine araştırmalar yapmıştır. 1061 yılı civarında Gazne’de vefat etmiştir.

“Bilgi, insanın en değerli hazinesidir.” - El-Biruni

"Bir Medeniyet Bilgini: Biruni" kitabını online okumak için tıklayınız.

El-Biruni'nin Bilimsel Çalışmaları ve Keşifleri

Biruni, çok yönlü bir bilim insanı olarak astronomi, matematik, coğrafya, fizik, tıp, tarih ve felsefe gibi birçok alanda önemli çalışmalar yapmıştır. Onun en büyük özelliklerinden biri, bilimde gözlem ve deneysel yöntemlere verdiği önemdir. Bilgiyi sadece teorik olarak ele almamış, deney ve gözlemlerle de doğrulamaya çalışmıştır.

Astronomi

Biruni, astronomi alanında yaptığı gözlemler ve hesaplamalarla büyük bir üne kavuşmuştur. Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğü fikrini ortaya atan ilk bilim insanlarından biridir. Dünyanın yarıçapını inanılmaz bir doğrulukla hesaplamış ve dünyanın dönebilme ihtimalini öne süren ilk bilim insanlarından biri olmuştur.

Ekliptik eğimini de (ekliptik düzlemi ile Gök ekvatoru düzlemi arasındaki açı) oldukça hassas bir şekilde ölçmüştür. Güneş ve Ay tutulmalarını incelemiş, denizlerdeki gelgitlerin Ay'ın konumlarıyla ilgili olduğunu saptamıştır.

Matematik

Trigonometri alanında önemli çalışmalar yapmış ve trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın birim olarak kullanılmasını önermiştir. Sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını eklemiştir. Ayrıca, bir açının sadece cetvel ve pergel kullanılarak üçe bölünmesi problemiyle de ilgilenmiş ve bu probleme yeni yaklaşımlar getirmiştir.

Coğrafya

Biruni, coğrafya alanında da önemli çalışmalar yapmış ve Dünya'nın boyutlarını hesaplamıştır. Birçok coğrafi yerin enlem ve boylamlarını belirlemiş ve haritalar çizmiştir. Denizlerin zamanla kara haline gelebileceğini ve kıtaların hareketli yapısını ileri sürmüştür. Hindistan'a yaptığı ziyaretler sırasında bölgenin coğrafyasını ve kültürünü detaylı olarak incelemiştir. Günümüzde Biruni, jeodezi biliminin kurucusu olarak kabul edilir. 

Fizik

Fizik alanında da çalışmalar yapan Biruni, özellikle maddelerin özgül ağırlıkları üzerine araştırmalar gerçekleştirmiştir. 23 katı maddenin ve 6 sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Newton'dan 700 yıl önce yerçekimi kuramı üzerine fikirler ileri sürmüştür.

Tıp ve Farmakoloji

Biruni, tıp alanında da eserler vermiş ve şifalı otlar ile ilaçlar üzerine araştırmalar yapmış ve eczacılık bilimine büyük katkılarda bulunmuştur. "Kitabu's Saydane" adlı eserinde 3000'den fazla bitkinin özelliklerini ve hangi hastalıklara iyi geldiğini anlatmıştır.

Kültürel Çalışmalar

Tarih, felsefe, din ve dilbilim alanlarında da çalışmalar yapan Biruni; farklı kültürleri incelemiştir. Hindistan üzerine yazdığı eserinde Hint kültürü, dili ve felsefesini büyük bir derinlikle incelemiştir. Ayrıca, arklı diller arasında bilimsel terminolojinin aktarımını sağlamıştır.

El-Biruni'nin Çalışma Prensipleri

Biruni, bilimsel çalışmalarında objektiflik, doğruluk ve titizlik prensiplerine bağlı kalmıştır. Gözlem ve deneye dayalı bilgiye önem vermiş ve teorilerini bu bilgilerle desteklemeye çalışmıştır. Bilimsel merakı ve araştırmacı ruhuyla tanınmıştır. "Bilimsel gözlem ve deney"in öncüsü olarak kabul edilir ve teorinin pratikten esin aldığını savunmuştur.

Diğer bilim insanlarıyla da sürekli iletişim halinde olan Biruni, onlarla fikir alışverişinde bulunmuştur. İbn-i Sina gibi dönemin önde gelen bilim insanlarıyla mektuplaşmış ve özellikle ısı ve ışık üzerine bilimsel konularda tartışmalar yapmıştır.

Onun bilimsel çalışmalarına yönelik motivasyonu, bilgiye olan susuzluğu ve insanlığa faydalı olma isteğiydi. Bilimsel hedefleri arasında, evreni anlamak, doğanın sırlarını çözmek ve insanlığın bilgi dağarcığına katkıda bulunmak yer alıyordu. Bilimsel çalışmalarında şu prensipleri benimsemişti:

• İlim dalları arasında ayrım yapmayıp her birine hakkını vermek.
• Kendinden önceki bilim insanlarına saygı duymak ve onların eserlerinden faydalanmak.
• Bilimsel düşünceye özgürlük tanımak.
• Bilimsel çalışmaları açık ve sağlam metotlara dayandırmak.
• Bilimi batıl inançlardan, sihirden ve hurafelerden arındırmak.
• Bilim insanlarını teşvik etmek ve onlara gerekli maddi ve sosyal imkanları sağlamak.
• Bilime, bilimsel eserlere ve bilim insanlarına saygı duymak.

El-Biruni’nin Eserleri

Ebu Reyhan el-Biruni, hayatı boyunca yaklaşık 113 eser kaleme almıştır. Ancak bu eserlerin yaklaşık 20-30'u günümüze ulaşabilmiştir. Günümüze ulaşmış ve yayımlanmış eserlerinin en önemlileri şunlardır:

• El-Âsârü'l-Bâkıye
• El-Kanûn'ül-Mes'ûdî
• Kitâb'üt-Tahkîk Mâ li'l-Hind
• Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin
• Kitâbü'l-Cemâhir fî Mâ'rifet-i Cevâ-hir
• Kitâbü't-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti't-Tencîm
• Kitâbü's-Saydele fî Tıp

Biruni, sadece yaşadığı döneme değil, sonraki yüzyıllara da ışık tutmuş bir bilim insanıdır. Kendisi, Dünya'nın çevresini hesaplamış, jeodezi biliminin temellerini atmış ve trigonometri yasalarını ortaya koymuştur. Astronomi ve coğrafya ölçümleri için birçok alet geliştirmiş, aralarında piknometre ve mekanik usturlabın da bulunduğu bu aletler bilimsel gelişmeye büyük katkı sağlamıştır.